W oparciu o orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE wykształciła się w sprawach frankowych praktyka pouczania konsumentów przez sądy o skutkach uznania umowy kredytu indeksowanego czy denominowanego kursem CHF za nieważną.
Obowiązek poinformowania o skutkach unieważnienia umowy CHF
W wyroku z 29 kwietnia 2021 r., odpowiadając na pytania prejudycjalnego polskiego sądu, TSUE wskazał bowiem wyraźnie, że do sądu krajowego, który stwierdza nieuczciwy charakter warunku umowy zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem, należy poinformowanie konsumenta, w ramach krajowych norm proceduralnych i w następstwie kontradyktoryjnej rozprawy, o konsekwencjach prawnych, jakie może pociągnąć za sobą stwierdzenie nieważności takiej umowy, niezależnie od tego, czy konsument jest reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika.
Treść i forma informacji przekazywanych frankowiczom przez sądy
Polskie sądy stosują różne praktyki w tym zakresie, a informacje udzielane są albo na rozprawie albo w formie pisemnej. Niektóre sądy udostępniają frankowiczom przygotowaną treść pouczenia, wzywając do złożenia oświadczenia o zapoznaniu się z nim i zrozumieniu. Inne sądy z kolei żądają od konsumentów przesłania samodzielnie sformułowanego oświadczenia o świadomości skutków stwierdzenia nieważności umowy kredytu CHF i wypowiedzenia się co do dalszego podtrzymywania zarzutu nieważności. Zdarza się również zobowiązywanie banków do wskazania, jakich roszczeń będą dochodziły od konsumenta w razie uznania umowy frankowej za nieważną.
Kontrowersje wzbudza sama treść pouczeń udzielanych przez sądy, gdyż sporny pozostaje zakres przysługujących bankom roszczeń w przypadku unieważnienia umowy. Kontrowersje budzi przede wszystkim powoływanie się na roszczenie o tzw. wynagrodzenie za korzystanie z kapitału, którego istnienie zostało już podważone wielokrotnie w orzecznictwie. W dalszym ciągu można znaleźć jednak pouczenia sądów, w których ostrzegają konsumentów o możliwości wystąpienia przez bank z takim roszczeniem. Należy uznać taką praktykę sądową za niedopuszczalną.
Pouczenie o skutkach nieważności umowy CHF a wymagalność roszczenia o zapłatę
Ponadto zaobserwować można tendencję do nadawania momentowi udzielenia pouczenia szczególnego znaczenia i liczenia przez sądy od tego momentu odsetek ustawowych za opóźnienie. Taka praktyka wykształciła się na podstawie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 7 maja 2021 r. w sprawie III CZP 6/21, w której uznano, że pouczenie jest konieczne, aby konsument mógł udzielić wolnej i świadomej zgody i dopiero z tą chwilą następuje bezskuteczność umowy.
Takie podejście jest jednak krzywdzące dla tych konsumentów, którzy wystąpili z roszczeniami wobec banku znacznie wcześniej, kwestionując ważność umowy, a zostali pouczeni przez sąd dopiero na ostatnim etapie postępowania. Zostało to dostrzeżone w orzecznictwie, gdyż niektóre sądy uznają, że jeżeli konsument jednoznacznie zgłosił bankowi swoje żądania i określił ich podstawę faktyczną, to obowiązek informacyjny sądu wobec konsumenta nie opóźnia wystąpienia skutku w postaci trwałej bezskuteczności umowy kredytu CHF (tak Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku 20 października 2021 r. w sprawie I ACa 155/21).
Sam obowiązek pouczania konsumentów przez sąd przed wydaniem orzeczenia stwierdzającego nieważność umowy frankowej jest obecnie bezsporny. Nie wykształciło się jednak dotychczas jednolite stanowisko co do powiązania momentu pouczenia z momentem stwierdzenia nieważności czy bezskuteczności kredytu frankowego CHF, a tym samym początku wymagalności roszczenia o zwrot nienależnie spełnionych świadczeń.
